Poging tot escape in de verfijning

Huysmans’ A rebours / Tegen de keer werd gepubliceerd in 1884. De titel verwijst naar beweging terug in de tijd, of tegendraads zijn. Oorspronkelijk was het Seul (Alleen), maar met ‘Tegen de keer‘ als fraaie titel geeft het iets algemeners weer. Als je Zola leest zie je het ook gebeuren in Parijs: de uit Amerika overwaaiende nivellering van smaak, waartegenover Huysmans nu de oude en verfijnde smaak van de adel en van de Kerk zet. Het is in feite een protest van de auteur die zich zeker in de adellijke hoofdpersoon verplaatst heeft en daar kennelijk ook plezier in had. Maar uiteindelijk is het ook een escape, een geestelijke ontsnapping aan alle ongemakken, als je een wereld kunt scheppen naar je eigen hand.
In het Engels is het vertaald als Against Nature, omdat het in de eerste hoofdstukken vooral de Natuur is die het moet ontgelden als saai terwijl de mens toch vooral intellectueel is en boven de Natuur wil uitstijgen. Eigenlijk is dat een nieuw credo van Huysmans, die aanvankelijk in zijn boeken ook het naturalisme van Zola accepteert maar er nu mee breekt. Het naturalisme kiest het perspectief van de oorzaak en de voorspelbaarheid van dingen. Huysmans kiest echter nu uit eigen overtuiging het perspectief van een individu met neurose, die geestelijk wil leven maar eigenlijk ook niet veel anders over heeft; de hoofdpersoon was daarnaast namelijk ook iemand die voorheen hield van grillige fantasieën en de verleidingen van het vlees, maar heeft nu vooral last van lichamelijke ongemakken, en van impotentie, de pas 30 jaar jonge hertog Des Esseintes.
Het idee dat het meer een escape is dan een protest leidde ik ook af uit de verhuizing van zijn kasteel in Lourps bij de Seine ten oosten van Parijs, naar een dorp ten zuidwesten van Parijs, Fontenay-aux-Roses, om in zelfgekozen isolement te gaan wonen, als een eigentijdse kluizenaar, met een paar oude bedienden. Wat daarna volgt is zo fantastisch en bizar dat het hier niet verklapt kan worden.
Het boek heeft op mij het effect dat ook Dostojevski’s Aantekeningen uit het ondergrondse gaf: de niet voorspelbare mens. Huysmans zelf zet hier ook een nieuwe mens neer, die overigens veel trekken van graaf Robert de Montesquiou heeft, de destijds in Parijs beroemde graaf en dandy. In Julian Barnes ‘ De man in de rode mantel’ wordt nog eens uitgelegd wie de hoofdpersonen waren in die tijd en welke rol het boek had voor Oscar Wilde, die erom gearresteerd werd.

De thema’s die voorbij komen zijn de tekortkomingen van de natuur die vervangen kan worden door de ervaring van onze zintuigen en verbeelding, en het begrip dat de Kerk de bewaarder is geweest van alles wat mooi was en intellectueel, maar ook in zich had het lijden en de verderfelijke invloed van hen die de Kerk ook met vragen bestookten (mooie vergelijkingen met het pessimisme van Schopenhauer en Pascal en het antwoord op lijden van Thomas a Kempis), en tenslotte het verval van deze tijd waar eerder een taal als Latijn ook aan onderhevig was (hij heeft het magnum opus van Du Cange als zijn beste lectuur op een lessenaar). Het verval wat dan ook te zien zou zijn aan de rijping en uitwassen van het soort taal dat men bezigt, waarbij Baudelaire en Mallarmé degene zijn geweest na Flaubert die de (Franse) taal tot een doorrijpt procedé hebben geschapen waarbij een soort gecondenseerde roman kon ontstaan zoals Mallarmé ze maakte. Deze duiding van de taalontwikkeling is misschien een waarschuwing maar Huysmans zelf geniet ervan.
Daarnaast is E.A. Poe wat merkwaardig een groot voorbeeld voor het onderzoeken van ‘de morbide psychologie van de wil’. Huysmans vertaalde Poe’s werken en was kennelijk erg onder de indruk.

In de Nederlandse uitgave is Huysmans introductie uit 1903 in het begin van het boek gedrukt, waarin hij 20 jaar na dato zijn commentaar op het boek geeft; deze dient echter pas aan het eind gelezen te worden (zoals in de Engelse uitgave goed gedaan is).
De vertaling van Siebelink heeft veel fraaie woordvondsten. Een nieuwe vertaling zou toch wel wenselijk zijn, het Frans van Huysmans is namelijk vrij typisch, met veel tussenzinnen, korte loopjes, die gewoon achter elkaar staan; in de huidige zinsconstructies zijn die zinnetjes weer achter elkaar gezet en dan loopt het misschien soepel maar de betekenis verandert er ook door. Ook de rijping en verrotting kan mooier vertaald worden; het ‘retour d’age‘ van gevoelens en ideeen wordt hier ‘kritieke leeftijd’ maar is in feite het niet meer vruchtbaar zijn, met een negatieve connotatie, de ‘oude dag’ of zelfs ‘uitputting’ was mogelijk? Rijping en rotting zit mogelijk ook direct in de titel A rebours, waar je van terug wil komen, wat uiteindelijk niet lukt, er is alleen maar pessimisme (Huysmans corrigeert dit beeld in het nieuwe voorwoord - wat dus eigenlijk een nawoord is).

Aan te raden:
De introductie van Brendan King in zijn Engelse vertaling van A Rebours; die neemt je mee in de ontstaansgeschiedenis van A Rebours.