Feiten veranderen de wereld niet, dat doen alleen verhalen

‘Oude mythes en legenden moeten lang geleden allemaal ergens een kiem in de werkelijkheid hebben gehad. Feiten lieten zich bewerken tot verhalen die eeuwen konden voortrollen door de tijd. Dit bijslijpen van de ruw realiteit … werd gedaan door de soort die in alles om zich heen betekenisvolle patronen wil ontwaren. Zijn die er niet, dan brengen we ze aan.’

In Stikvallei vertelt Frank Westerman op fascinerende wijze hoe verhalen soms door kleine toevalligheden ontkiemen. Verhalen die vaak weer verdwijnen, maar als ze beklijven terugslaan op de werkelijkheid. En heel af en toe smelten ze samen tot een mythe.

Westerman bouwde zijn verhaal op rond een natuurramp die in 1986 plaatsvond in de Nyosvallei in Kameroen en schoot daarmee precies in de roos. Bij deze ramp stikten meer dan 1700 mensen en duizenden dieren in de gaswolk die ontsnapte uit het nabije Nyosmeer. Na deze ramp ontstonden er tal van verhalen, die Westerman in drie groepen indeelt.

De eerste groep zijn de mythedoders, de verhalen van wetenschappers die zich richten op het achterhalen van de oorzaak van de ramp door feiten te verzamelen. De tweede groep zijn de mythebrengers, de geestelijken die de werkelijkheid allegorisch bezien en zich richten op de reden van de ramp, waarbij een deel van de mensen is uitverkoren en de rest verdoemd. De derde groep zijn de mythemakers, de direct getroffenen onder wie zich complotdenkers scharen die in de ramp een bevestiging zien van hun overtuiging dat er een satanische kliek samenspant en uit is op hun vernietiging.

Westerman laat zien dat wetenschappers de voedingsbodem voor mythen niet kunnen wegnemen. Direct getroffenen sluiten een natuurramp uit simpelweg omdat ze geen woord voor gas kennen. Volgens de schrijver zijn hun complotverhalen niet altijd verzinsels. Westerman ontsluiert het mechanisme dat hier volgens hem achter steekt: de menselijke nieuwsgierigheid neemt geen genoegen met onvolledigheid, ongerijmdheid of onkenbaarheid. Als het niet anders kan, verzinnen we het ontbrekende erbij. Verhalen die het sterkst tot onze verbeelding spreken, hebben de grootste kans om zich te verspreiden en te overleven. En hij illustreert hoe niet de feiten maar de verhalen terugslaan naar de werkelijkheid; zo mag de lokale bevolking nog steeds niet terugkeren naar het getroffen gebied.

In Stikvallei wordt de grote hoeveelheid informatie goed gedoseerd door gebruik van korte hoofdstukjes, waardoor lezen geen opgave wordt. Het boek behoort tot de literaire non-fictie, een genre dat waarmee schrijvers als Svetlana Alexijevitsj en Truman Capote beroemd zijn geworden.

Westerman ploos de gebeurtenissen na de ramp nauwgezet uit. In 1992 bezocht hij de dodenvallei voor een radioreportage over de ramp. In 2011 bezocht hij het gebied nogmaals om te onderzoeken welke verhalen er 25 jaar na de ramp nog de ronde deden. Het ging Westerman om de geboorte van verhalen en hoe die terugslaan op de werkelijkheid waar ze uit voortkomen. Met Stikvallei is hij er glansrijk in geslaagd daar een uniek en boeiend verhaal van te maken.

Frank Westerman studeerde Tropische cultuurtechniek en was daarna tien jaar verslaggever voor De Volkskrant en NRC Handelsblad. Hij publiceert sinds 1997 boeken op het snijvlak van journalistiek en verhalen. Enkele publicaties zijn bekroond met Nederlandse en Vlaamse literaire prijzen; zo werd El negro en ik bekroond met de Gouden Uil.