Vol met metaforen

Zwart en wit, koningen en pionnen. In de nieuwste roman van Daan Heerma van Voss word je overspoeld met schaakmetaforen. De centrale vraag waarmee Heerma van Voss in Schijnoffers speelt, is wat zwaarder weegt: de waarheid of de relatie met je dierbaren. In een familieroman waarin heden en verleden op een bijzondere manier in elkaar overvloeien, legt hij deze vraag zowel aan moeder als zoon voor.

Daan Heerma van Voss (1986) is een Nederlandse schrijver en journalist. Hij publiceert romans, essays en reportages in onder meer De Groene Amsterdammer, De Volkskrant, NRC en The New York Times. Bekende werken zijn De Vergeting (2013), De laatste oorlog (2016) en Geen vaarwel vandaag (2023), dat bekroond werd met de BNG Bank Literatuurprijs.

In de verhalen van Heerma van Voss staan vaak geschiedenis, identiteit en morele dilemma’s centraal. Dat is in Schijnoffers niet anders. Het boek draait om de familie van schaakgrootmeester Max de Nobel en wordt verteld vanuit zijn vrouw Ella Leeuwin en hun zoon David. Het begint en eindigt bij David, die in de derde persoon wordt beschreven. David is journalist en onderzoekt vermeende Russische spionage, waarbij de buren — en lange tijd goede vrienden — van zijn ouders mogelijk betrokken zijn. Hij graaft in zijn verleden, een reis die hem voert langs Paramaribo, waar zijn moeder vandaan komt, Amsterdam – waar zij nu woont – en verder naar Noordwijk, Bretagne en Duitsland, waar zijn vader zich in het heden heeft teruggetrokken in de bossen. Ook Max lijkt een rol te hebben gespeeld in de spionage.

Het verhaal van David wisselt af met het perspectief van Ella, dat in de ik-vorm is geschreven. Zij ontmoet Max op een feestje en reist korte tijd later met hem mee naar een internationaal schaaktoernooi in Mexico. Ze droomt ervan journalist te worden en vertelt aan Elsevier dat ze een stuk schrijft over Max en het toernooi. Max en Ella worden verliefd, en Ella staat voor een keuze: het artikel publiceren en gaan voor haar carrière, of kiezen voor Max en zich schikken in de rol van echtgenote.

Heerma van Voss laat zijn fantasie de vrije loop. Hij baseert Schijnoffers op het waargebeurde verhaal van een klein Nederlands bedrijf dat de CIA hielp om Russen af te luisteren. Dat familiegeheim plaatst hij in een bijzondere familie. Het aantal thema’s dat Heerma van Voss behandelt zijn daarom bijna teveel om op te noemen. Het is overweldigend. Het gaat over racisme en identiteit. Ella probeert haar Surinaamse verleden los te laten en helemaal op te gaan in het Amsterdamse rijkeluisleven. Het gaat over liefde. Over de relatie, en later de scheiding van Ella en Max. Waarom werkte het niet? Het gaat over de vriendschap tussen Max en de buren. Tegelijkertijd sluimert er op de achtergrond een mysterie. De koude oorlog komt voorbij. En, natuurlijk niet te vergeten: schaken. De schaaktoernooien, de zetten en de tegenstanders komen uitgebreid aan bod. En Max zijn heldenstatus wordt ook uitgebreid beschreven. Hoe is het om de vrouw van een bekende Nederlander te zijn? Het boek staat bovendien vol met schaakmetaforen.

Zowel Ella als David staan voor dezelfde keuze: weegt de waarheid zwaarder dan de band met de mensen van wie je houdt? Ella’s beslissing wordt al snel duidelijk, maar die van David blijft spannend tot de laatste passages van het boek. Uiteindelijk rijst de vraag: doet de keuze er echt toe, of is het — zoals de titel suggereert — slechts een schijnoffer?

Heerma van Voss speelt met taal en neemt de lezer uitgebreid mee door verschillende tijdsgeesten. Zijn stijl is zorgvuldig en beeldend, al kan het door het grote aantal thema’s soms een uitdaging zijn om de draad vast te houden. Om alle metaforen, verwijzingen en lagen volledig te doorgronden, zou je het boek eigenlijk een tweede keer moeten lezen – met pen en papier in de hand.

Het bijzondere verhaal waarop Heerma van Voss zich baseert had wellicht sterker uit de verf gekomen zonder de overvloed aan neventhema’s. Dat maakt Schijnoffers bij momenten wat chaotisch, met losse eindjes die niet allemaal worden afgewikkeld. Ook de relatie tussen moeder en zoon had iets meer verdieping verdiend. Ella schrijft lange brieven aan David, maar zijn reactie is dat hij ze niet allemaal leest — daarvoor moet hij de tijd en ruimte nemen. Toch weet Heerma van Voss het verhaal mooi af te sluiten, met een perfect gekozen laatste zin. Schijnoffers krijgt van mij vier van de vijf sterren.

Met dank aan Atlas Contact voor dit recensie-exemplaar in ruil voor een eerlijke recensie.